Shkruan Avni H. ALIDEMAJ
Profesor i shkencave juridike dhe politike
Një faktor thelbësor për arritjen e zhvillimit të qëndrueshëm ekonomik, barazisë dhe drejtësisë sociale është prania e një qeverisjeje të mirë, të përgjegjshme, transparente dhe gjithëpërfshirëse. Prandaj, përfshirja aktive e qytetarëve në proceset vendimmarrëse është thelbësore për nxitjen e qeverisjes demokratike, integrimit shoqëror dhe përparimit ekonomik, duke përfshirë në mënyrë specifike promovimin e të drejtave të njeriut. Pjesëmarrja në jetën publike është thelbësore për fuqizimin e individëve dhe grupeve dhe është komponent kryesor i strategjive të bazuara në të drejtat e njeriut që synojnë çrrënjosjen e margjinalizimit dhe diskriminimit. Të drejtat e tjera të njeriut, si e drejta për tubim paqësor, së bashku me lirinë e shprehjes dhe mendimit, janë të lidhura ngushtë me të drejtën e pjesëmarrjes.
Përfshirja aktive e qytetarëve në proceset vendimmarrëse është një tipar dallues i shoqërive me demokraci funksionale. Kyfenomen shërben për të forcuar llogaridhënien e autoriteteve duke rritur përgjegjësinë e tyre në lidhje me kontratën shoqërore. Prandaj, kombet demokratike janë dakorduar unanimisht mbi domosdoshmërinë e miratimit të procedurave ligjore që mundësojnë përfshirjen gjithëpërfshirëse të qytetarëve në proceset vendimmarrëse.
Pavarësisht se është një demokraci e re, Kosova ka formësuar një sistem ligjor progresiv që gëzon mbështetje nga bashkësia ndërkombëtare. Ky sistem ka integruar me sukses shumicën e instrumenteve ndërkombëtare që synojnë mbrojtjen e të drejtave të njeriut në kuadrin e saj ligjor ekzistues. E drejta për të marrë pjesë në vendimmarrje është e sanksionuar në disa dispozita ligjore në Kushtetutën e Republikës së Kosovës, Ligjin për Vetëqeverisjen Lokale, Ligjin për Fuqizimin dhe Pjesëmarrjen e të Rinjve, Udhëzimin Administrativ për Transparencën në Komunë, Udhëzimin Administrativ mbi Standardet Minimale për Konsultimet Publike në Komuna, Udhëzimin Administrativ për Memorandumet e Bashkëpunimit midis Komunave dhe Fshatrave, Udhëzimin Administrativ për Procedurën e Themelimit/Organizimit dhe Kompetencave të Komiteteve Konsultative në Komuna, Statutin e Komunave dhe legjislacion tjetër përkatës.
Megjithatë, zbatimi i kësaj kornize ligjore, si në shumë çështje të tjera, është i pamjaftueshëm. Autoritetet shpesh arsyetojnë moszbatimin e një politike duke u bazuar në mungesën e mjeteve të mjaftueshme financiare ose mungesën e angazhimit të qytetarëve në procedurat vendimmarrëse. Duhet bërë të qartë se përfshirja e qytetarëve në proceset vendimmarrëse nuk është çështje e mëshirës apo eksluzivisht diskrecionit të institucioneve politike dhe administrative. Përkundrazi, dispozitat ligjore ofrojnë një garanci të fortë për këtë të drejtë të patjetërsueshme.
Premisa që autoritetet duhet të kenë aftësinë e natyrshme për të identifikuar dhe zgjidhur të gjitha çështjet dhe nevojat e qytetarëve është një karakteristikë dalluese e Kosovës së pasluftës. Në fakt, një situatë e tillë është e paarritshme edhe në vendet me demokraci të përparuar. Konsolidimi i sistemitdemokratik në vendet që dalin nga konflikti kërkon një nivel të shtuar të aktivizmit qytetar për të adresuar në mënyrë efektive nevojat dhe prioritetet e bashkësisë. Në të vërtetë, Kosova ka zbatuar disa mekanizma për të promovuar angazhimin e qytetarëve në procesin e vendimmarrjes. Megjithatë, pavarësisht rëndësisë së madhe të tyre për transformimin e vendit drejt një shoqërie të karakterizuar nga parimet demokratike, këta mekanizma ende nuk janë plotësisht funksionalë.
Sidoqoftë, janë bërë disa përparime minimale në përfshirjen e qytetarëve në proceset e vendimmarrjes. Së pari, ekzistojnë kuadri ligjor dhe mekanizma administrative të krijuara që janë përgjegjëse për përfshirjen e qytetarëve në procesin e vendimmarrjes. Megjithatë, ka sfida të mëdha në zbatimin e këtij procesi duke qenë se faktorë të ndryshëm kontribuojnë në mungesën e interesit të qytetarëve për të qenë pjesë e këtijprocesi. Në vitet e fundit, komunat e ndryshme të Kosovës zhvilluan disa diskutime mbi projekt-politikat komunale. Megjithatë, vetëm një numër i kufizuar qytetarësh morën pjesë aktivisht, duke mos mundur të ofrojnë sugjerime dhe komente të vlefshme që mund të përmirësonin cilësinë e politikave publike dhe vendimmarrjen komunale. Në përgjithësi, në debatet publike, vërehet një përfaqësim i ulët i organizatave joqeveritare (OJQ) që kanë njohuri të specializuara për temat në trajtim. Pjesëmarrja e qytetarëve në këto takime publike është e rrallë dhe kur ndodh zakonisht bëhet nga grupe që nuk kontribuojnë shumë në procesin bashkëpunues. Në këtë drejtim, Organizatat e Shoqërisë Civile (OSHC) mund të kontribuojnë duke shfrytëzuar kapacitetet e tyre për të rritur ndërgjegjësimin publik për rëndësinë e përfshirjes së qytetarëve në proceset e vendimmarrjes. Arsyeja themelore e këtij fenomeni mund t’i atribuohet mendësisë së zhvilluar gjatë sistemit të kaluar, në të cilin vendimmarrja e autoriteteve nuk u vu kurrë në dyshim dhe besimit të qytetarëve se ata nuk kanë kapacitet të ndikojnë në vendimmarrje në nivel komunal.
Pa dyshim, këshillat e fshatrave dhe lagjeve urbane shërbejnë si mekanizma të domosdoshëm për përfshirjen e qytetarëve në proceset e vendimmarrjes në nivel lokal. Ata artikulojnë qartë kërkesat dhe preferencat e banorëve në një mënyrë të strukturuar, duke garantuar kështu një efektivitet më të madh në zgjidhjen e problemeve. Megjithatë, përkundër obligimit ligjor, këto këshilla të fshatrave nuk janë formuar në disa komuna dhe në shumë të tjera janë pothuajse jofunksionale. Pavarësisht strukturës së tyre zyrtare, këto këshilla nuk kanë qenë në gjendje të ushtrojnë ndikim të mjaftueshëm në buxhetimin komunal për të përmbushur kërkesat e bashkësive interesat e të cilave i përfaqësojnë.
Një nga mekanizmat e synuar për të rritur përfshirjen e qytetarëve në proceset e vendimmarrjes në nivel komunal ështëedhe krijimi i komiteteve konsultative që përbëhen nga qytetarë dhe anëtarë të shoqërisë civile. Këto komitete janë të autorizuara të kryejnë hulumtime, të mbledhin të dhëna mbi çështje tematike dhe t’i propozojnë administratës komunale strategji për të plotësuar nevojat e anëtarëve të bashkësisë. Këto komitete funksionojnë pjesërisht dhe në numër të kufizuar nëpër komuna të ndryshme. Faktori kryesor që kontribuon në plogështinë e funksionimin të Komiteteve Konsultative është mungesa e mbështetjes financiare dhe logjistike për këta mekanizma.
Ndërsa në nivelin qendror, gjatë vitit 2024, Qeveria e Kosovës miratoi disa ligje pa kryer konsultime të mjaftueshme publike, gjë që ka shkaktuar shqetësime të mëdha të opozitës dhe grupeve të shoqërisë civile. Zbatimi i Ligjit për Zyrtarët Publikë shërben si një shembull, duke qenë se u kritikua shumë për mungesën e përfshirjes së zyrtarëve publikë dhe shoqërisë civile në procesin e hartimit të tij. Është potencuar se ligji në fjalë synon të politizojë administratën shtetërore dhe është në kundërshtim me vendimet e Gjykatës Kushtetuese. Një tjetër ligj i diskutueshëm, Ligji për Byronë e Konfiskimit të Pasurisë së Pajustifikueshme, u miratua gjithashtu pa konsultime të mjaftueshme publike. Ekziston një perceptim i gjerë se kylegjislacion minon vlerat themelore të transparencës dhe qeverisjes së mirë, duke shkaktuar diskutime dhe polemika të shumta në shoqërinë kosovare. Në përgjithësi, ka pasur kritika për përqindjen e ulët të projektligjeve të miratuara nga qeveria, shumë prej të cilave pa ndjekur proceset e konsultimeve publike.
Prandaj, pavarësisht ekzistencës së një kornize ligjore që garanton përfshirjen e qytetarëve në proceset vendimmarrëse, nuk është shënuar ndonjë përparim i konsiderueshëm në këtë drejtim. Zbatimi efektiv i këtyre mekanizmave është thelbësor si për demokratizimin e shoqërisë ashtu edhe për proceset e vazhdueshme të integrimit evropian të Kosovës.
